İş, oluş, hareket bildiren sözcüklere fiil (eylem) denir. Fiiller, varlıkların yaptığı işleri, oluşları ya da kılışları zamana ve kişiye bağlayarak anlatan kelimelerdir.
bilmek, görmek, anlatmak, yürümek, sormak, tanımak, yazmak...
Yağmur sabaha kadar yağdı.
İyi davranmıyor çocuklarına.
Yüksekçe bir duvardan atladı.
Bizi ne anlar, ne dinlerdi.
Yukarıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcükler iş, oluş ve hareket bildirdiklerinden eylemdir.
Türkçede kimi eylemler oluş bildirir, kimi eylemler durum bildirir, kimi eylemler de kılış bildirir.
Oluş Bildiren Eylemler
Oluş bildiren eylemlerde bir durumdan başka bir duruma geçiş söz konusudur. Çoğunlukla da bu geçiş gözle takip edilemez.
sararmak, yeşermek, çürümek, büyümek, iyileşmek...
Durum Bildiren Eylemler
Durum bildiren eylem bir nesneye yönelik olmayan, bir durumdan başka bir duruma geçişin söz konusu olmadığı fiillerdir.
bakmak, üşümek, başlamak, ağlamak, durmak...
Kılış Bildiren Eylemler
Bu tür eylemler bir nesneye, varlığa yöneliktir.
okumak, bilmek, unutmak, temizlemek, görmek...
Örnek Soru:
Aşağıdakilerin hangisindeki eylemler, sırasıyla "durum", "oluş" ve "kılış" bildirmektedir?
A) Gitmek - uzamak - yıkamak
B) Sormak - gülmek - tanımak
C) Batmak - ekşimek - varmak
D) Vermek - ütülemek - üzülmek
Cevap: A
Fiillerde Kişi (Şahıs)
Fiildeki işi, oluşu gerçekleştiren varlığa kişi denir.
Fiillerde kişi, eylemin sonuna eklenen eklerle gösterilir.
|
|
I. Tip
|
II. Tip
|
III. Tip
|
|
I. Tekil Kişi Ekleri
|
-im
|
-m
|
-
|
|
II. Tekil Kişi Ekleri
|
-sin
|
-n
|
-
|
|
III. Tekil Kişi Ekleri
|
-
|
-
|
-sin
|
|
I. Çoğul Kişi Ekleri
|
-iz, -lim
|
-k
|
-
|
|
II. Çoğul Kişi Ekleri
|
-siniz
|
-niz
|
-im, iniz
|
|
III. Çoğul Kişi Ekleri
|
-ler
|
-ler
|
-sinler
|
1. Tip kişi ekleri:
* okuyor - um
* okuyor - uz
* okuyor - sun
* okuyor - sunuz
* okuyor -
* okuyor - lar
2. Tip kişi ekleri:
* okudu - m
* okudu - k
* okudu - n
* okudu - nuz
* okudu -
* okudu - lar
3. Tip kişi ekleri:
* -
* oku
* oku - sun
* -
* oku - y - un, (oku - y - unuz)
* oku - sunlar
Fiillerde Kip:
Fiiller, zaman ve anlam özelliklerine göre çeşitli eklerle biçimlenir. Bu biçimlere kip denir.
Türkçede haber (bildirme) ve dilek (isteme) kipleri olmak üzere iki tür kip vardır.
A. Haber (Bildirme) Kipleri
Eylemlerdeki işi, oluşu ve hareketi belli bir zaman kavramı içinde bildiren kiplerdir.
Haber kiplerinde zaman kavramı vardır.
Haber kipleri; görülen, duyulan geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zaman olmak üzere beşe ayrılır.
a) Görülen (-di'li) Seçmiş Zaman
Fiillere -di, -di, -du, -dü; -ti, -ti, -tu, -tü eklerinden uygun olanı getirilerek yapılır. Eylem konuşma anından önce yapılmıştır. Söyleyen kişi eylemi yapmıştır ya da görmüştür.
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
Sordum
|
Sormadım
|
Sordun mu?
|
|
Sordun
|
Sormadın
|
Sordun mu?
|
|
Sordu
|
Sormadı
|
Sordun mu?
|
|
Sorduk
|
Sormadık
|
Sorduk mu?
|
|
Sordunuz
|
Sormadınız
|
Sordunuz mu?
|
|
Sordular
|
Sormadılar
|
Sordular mı?
|
* Dünkü maçı ben de izledim.
* Tatilde hepimiz çok eğlendik.
* Bunları bize siz söylediniz.
* Partiye katıldık, ailesiyle tanıştık.
* Gece yarısına doğru şehirden ayrıldık.
b) Duyulan (-miş'li) Geçmiş Zaman
Fiillere -mış, -miş, -muş, -müş eklerinden uygun olanı getirilerek yapılır. Eylem konuşma anından önce yapılmıştır. Söyleyen kişi eylemi yapmamıştır, başkasından öğrenmiştir.
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
Vurmuşum
|
Vurmamışım
|
Vurmuş muyum?
|
|
Vurmuşsun
|
Vurmamışsın
|
Vurmuş musun?
|
|
Vurmuş
|
Vurmamış
|
Vurmuş mu?
|
|
Vurmuşuz
|
Vurmamışız
|
Vurmuş muyuz?
|
|
Vurmuşsunuz
|
Vurmamışsınız
|
Vurmuş musunuz?
|
|
Vurmuşlar
|
Vurmamışlar
|
Vurmuşlar mı?
|
* Arkadaşlarına her şeyi anlatmış.
* Beyoğlu'nda yeni bir dükkân açmış.
* Yangın kısa sürede söndürülmüş.
** Duyulan (-miş'li) geçmiş zaman kipinde yapılan işin sonradan farkına varma veya gerçekleşen bir değişimi fark etme anlamı da vardır.
* Akşam maçı izlerken uyumuşum.
* Yine dudakların çatlamış.
* Çay çok demli olmuş.
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "-mış, -miş" eki eyleme başkasından duyma anlamı katmamıştır?
A) Dün okul arkadaşlarıyla buluşmuş.
B) Suçluları o yakalatmış.
C) Başka bir yere taşınmışlar.
D) Bu ağaçlar da çürümüş.
Cevap: D
c) Şimdiki Zaman
Fiillere -yor, -(ı)yor eki getirilerek yapılır. Eylemin konuşma anında yapıldığını bildirir.
Şimdiki zaman eki -yor, kendinden önce gelen -a, -e geniş ünlülerini daraltır:
başlayor >başlıyor
arayor > arıyor
bekleyor > bekliyor
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
Buluyorum
|
Bulmuyorum
|
Buluyor muyum?
|
|
Buluyorsun
|
Bulmuyorsun
|
Buluyor musun?
|
|
Buluyor
|
Bulmuyor
|
Buluyor mu?
|
|
Buluyoruz
|
Bulmuyoruz
|
Buluyor muyuz?
|
|
Buluyorsunuz
|
Bulmuyorsunuz
|
Buluyor musunuz?
|
|
Buluyorlar
|
Bulmuyorlar
|
Buluyorlar mı?
|
* Çocuklar havuzda yüzüyor.
* Kardeşimle soru çözüyorum.
* Köylüler, tarlada çalışıyorlar.
Not: -makta, -mekte ekleri de şimdiki zaman eki olarak kullanılır:
* Ders çalışmaktayım. (Ders çalışıyorum.)
* Hava kararmakta. (Hava kararıyor.)
* Kitap okumaktayım. (Kitap okuyorum.)
d) Gelecek Zaman
Fiillere -acak, -ecek eklerinden uygun olanı getirilerek yapılır. Eylemin konuşma anından sonra yapılacağını bildirir.
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
Kaçacağım
|
Kaçmayacağım
|
Kaçacak mıyım?
|
|
Kaçacaksın
|
Kaçmayacaksın
|
Kaçacak mısın?
|
|
Kaçacak
|
Kaçmayacak
|
Kaçacak mı?
|
|
Kaçacağız
|
Kaçmayacağız
|
Kaçacak mıyız?
|
|
Kaçacaksınız
|
Kaçmayacaksınız
|
Kaçacak mısınız?
|
|
Kaçacaklar
|
Kaçmayacaklar
|
Kaçacaklar mı?
|
* Eve vardığımızda seni arayacağım.
* Biraz sonra çıkış zili çalacak.
* Bu konuyu uzun uzadıya tartışacağız.
e) Geniş Zaman
Fiillere -r, -ar, -er, (-ır, -ir, -ur, ür) eklerinden uygun olanı getirilerek yapılır.
Eylemin her zaman yapıldığını bildirir.
Not: Geniş zaman kipinin olumsuzu yapılırken zaman eki -ir düşer, olumsuzluk eki -ma, -me, -maz, -mez şeklinde fiile eklenir. (BU KISIM ÇOK ÖNEMLİ)
okur > okumaz
giderim > gitmem
görünüz > görmeyiz
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
Uyurum
|
Uyumam
|
Uyur muyum?
|
|
Uyursun
|
Uyumazsın
|
Uyur musun?
|
|
Uyur
|
Uyumaz
|
Uyur mu?
|
|
Uyuruz
|
Uyumayız
|
Uyur muyuz?
|
|
Uyursunuz
|
Uyumazsınız
|
Uyur musunuz?
|
|
Uyurlar
|
Uyumazlar
|
Uyurlar mı?
|
Sürekli yapılan, alışkanlık hâline getirilen eylemlerde geniş zaman kipi kullanılır:
* Sabahları bir saat yürürüm.
* Her yıl yaylaya çıkarlar.
* Derslerini dinler, not alır.
B. Dilek (İsteme) Kipleri
Bu kipler isteği, tasarıyı, planı ortaya koyar. Fiilde bildirilen işin yapılıp yapılmayacağı konusunda kesinlik yoktur.
Dilek kiplerinde zaman kavramı yoktur.
Dilek kipleri koşul, istek, gereklilik ve emir kipleri olmak üzere dörde ayrılır.
a) Koşul (Dilek-Şart) Kipi
Fillere -sa, -se eklerinden uygun olanı getirilerek yapılır. Eyleme koşul anlamı katar.
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
Tutsam
|
Tutmasam
|
Tutsam mı?
|
|
Tutsan
|
Tutmasan
|
Tutsan mı?
|
|
Tutsa
|
Tutmasa
|
Tutsa mı?
|
|
Tutsak
|
Tutmasak
|
Tutsak mı?
|
|
Tutsanız
|
Tutmasanız
|
Tutsanız mı?
|
|
Tutsalar
|
Tutmasalar
|
Tutsalar mı?
|
* Çalışsa başarılı olur.
* Buraları görse o da kalmak isterdi.
* Söylenenleri yapsan sana kimse kızmaz.
** Koşul eki bazen eyleme istek anlamı katar:
* Onlarla siz de gitseniz.
* Keşke ben de onu görsem.
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "-sa, -se" eki eyleme koşul anlamı katmamıştır?
A) Seni görse hatırlayacak.
B) Bari çalışsa da para kazansa.
C) Konuyu bilsem cevap vereceğim.
D) Bu soruyu da çözersem tam puan alacağım.
Cevap: B
b) İstek Kipi
Fiillere -a, -e eklerinden uygun olanı getirilerek yapılır. Eyleme istek anlamı katar.
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
Duyayım
|
Duymayayım
|
Duyayım mı?
|
|
Duyasın
|
Duymayasın
|
-
|
|
Duya
|
Duymaya
|
-
|
|
Duyalım
|
Duymayalım
|
Duyalım mı?
|
|
Duyasınız
|
Duymayasınız
|
-
|
|
Duyalar
|
Duymayalar
|
-
|
* Bu ders konuyu bitirelim.
* Yarın erken gelesin.
* Bu soruya ben de bakayım.
Not: -lım eki sadece istek kipinin birinci çoğul kişi eki olarak kullanılır: bilelim, yazalım ...
c) Gereklilik Kipi
Fiillere -malı, -meli eklerinden uygun olanı getirilerek yapılır. Eyleme gereklilik, zorunluluk anlamı katar.
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
Kalmalıyım
|
Kalmamalıyım
|
Kalmalı mıyım?
|
|
Kalmalısın
|
Kalmamalısın
|
Kalmalı mısın?
|
|
Kalmalı
|
Kalmamalı
|
Kalmalı mı?
|
|
Kalmalıyız
|
Kalmamalıyız
|
Kalmalı mıyız?
|
|
Kalmalısınız
|
Kalmamalısınız
|
Kalmalı mısınız?
|
|
Kalmalılar
|
Kalmamalılar
|
Kalmalılar mı?
|
* Yaşadığım tatsızlıkları unutmalıyım.
* Öğrenci, sorumluluğunu bilmeli.
* Yaşlıları ve düşkünleri korumalıyız.
** Gereklilik kipi, "olmak" yardımcı fiiline eklendiğinde "tahmin" anlamı katar.
Geciktiğine göre trafiğe takılmış olmalı.
d) Emir Kipi
Emir kipinin eki yoktur. Eylemin yapılmasını emreder.
Emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul çekimi de yoktur. Çünkü insan kendisine emredemez.
|
Olumlu
|
Olumsuz
|
Olumlu-Soru
|
|
-
|
-
|
-
|
|
Oku
|
Okuma
|
-
|
|
Okusun
|
Okumasın
|
Okusun mu?
|
|
-
|
-
|
-
|
|
Okuyun
|
Okumayın
|
-
|
|
Okusunlar
|
Okumasınlar
|
Okusunlar mı?
|
* Çabuk, içeriye girin.
* Herkes yanına şemsiye alsın.
* Konuşmacıyı sessizce dinleyin.
Örnek Soru: (1992-DPY)
"Bilmek" fiilinin gereklilik kipi ikinci çoğul şahıs çekimi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Bilseniz
B) Bilesiniz
C) Bilmelisiniz
D) Bilirsiniz
Cevap: C
Örnek Soru: (1994-DPY)
Hangi cümledeki fiilin kipi diğerlerinden farklıdır?
A) Mum dibine ışık vermez.
B) Kardeşim daima geç gelir.
C) Biraz da kendine baksın.
D) Her sabah ormanda koşarım.
Cevap: C
Örnek Soru: (2001-DPY)
Aşağıdaki eylemlerden hangisi "şart" kipindedir?
A) Unutmayalım
B) Görmeseniz
C) Koşmaya
D) Bilesiniz
Cevap: B
